Η Παγκόσμια Ημέρα Ανθρωπίνων Δικαιωμάτων έχει καθιερωθεί να τιμάται την 10η Δεκεμβρίου, καθώς εκείνη την ημέρα, πριν από εβδομήντα ένα έτη, η Γενική Συνέλευση του ΟΗΕ, υιοθέτησε την Οικουμενική Διακήρυξη των Ανθρωπίνων Δικαιωμάτων. Η Διακήρυξη αποτελεί έμπνευση, τόσο για υπερεθνικά νομοθετήματα προστασίας ανθρωπίνων δικαιωμάτων, όσο και για τα Συντάγματα πολλών κρατών. Σήμανε, ακόμη, την αναγνώριση εκ της διεθνούς κοινότητας, ότι οι πράξεις βαρβαρότητας του Β΄ Παγκοσμίου πολέμου δε θα πρέπει να επαναληφθούν στην ιστορία της ανθρωπότητας και ότι είναι ύψιστη προτεραιότητα η επιδίωξη “ενός κόσμου όπου οι άνθρωποι θα είναι ελεύθεροι να μιλούν και να πιστεύουν, λυτρωμένοι από τον τρόμο και την αθλιότητα”. Ζούμε σήμερα σε αυτόν τον κόσμο;
Η Διακήρυξη, αποπνέοντας τις ιδέες του Ουμανισμού, εξαγγέλει τα αναφαίρετα δικαιώματα και ελευθερίες, τα οποία εγγενώς έχει ο καθένας και η καθεμία μας, μόνο και μόνο επειδή γεννηθήκαμε ανθρώπινα όντα, ανεξαρτήτως φύλου, γλώσσας, θρησκείας, πολιτικών ή άλλων πεποιθήσεων, εθνικής ή κοινωνικής καταγωγής, περιουσίας, γέννησης, ή οποιαδήποτε άλλης κατάστασης, και του πολιτικού, νομικού ή διεθνούς καθεστώτος της χώρας από την οποία προερχόμαστε.
Εν προκειμένω, όπως επισήμανε η Διεθνής Αμνηστία, άξιο προβληματισμού είναι ότι, κατά την πρόσφατη αναθεώρηση του ελληνικού Συντάγματος, υπό το οποίο κατοχυρώνονται τα ανθρώπινα δικαιώματα και το οποίο αποτελεί την κορυφή στην ιεραρχική πυραμίδα των εθνικών κανόνων δικαίου, καταψηφίστηκε η διεύρυνση του απαγορευμένου εδάφους διακρίσεων, ώστε να συμπεριλάβει το φύλο, την ταυτότητα φύλου, το σεξουαλικό προσανατολισμό, την αναπηρία, την ηλικία και τη συμμετοχή σε εθνική μειονότητα, όπως αυτό προβλέπεται στη Διακήρυξη σε συνδυασμό με το Χάρτη Θεμελιωδών Δικαιωμάτων της Ευρωπαϊκής Ένωσης και τη διεθνή νομοθεσία και νομολογία.
Έντονη κριτική έχει ακόμη ασκηθεί στα θεωρητικά θεμέλια των ανθρωπίνων δικαιωμάτων από τους υποστηρικτές τους. Πράγματι, διαβάζοντας το κείμενο της Διακήρυξης, ορίζεται ότι : “Όλοι οι άνθρωποι γεννιούνται ελεύθεροι και ίσοι στην αξιοπρέπεια και τα δικαιώματα.”.
Γεννιόμαστε όμως πράγματι όλες και όλοι ελεύθερες και ελεύθεροι, ίσες και ίσοι; Η πραγματικότητα μας διαψεύδει, καθώς οι άνθρωποι γεννιούνται σε ένα κόσμο ανισοτήτων, σε χώρες υπό το καθεστώς ενόπλων συρράξεων, αυταρχικών καθεστώτων, κατοχικών δυνάμεων, κρατούνται παρανόμως, καθίστανται υποκείμενα βασανιστηρίων, δουλείας, ρατσιστικής και σεξιστικής ρητορικής και βίας και έχουν άνισες ευκαιρίες πρόσβασης στην εκπαίδευση και την εργασία, αυθαιρέτως, βάσει των ως άνω χαρακτηριστικών τους.
Άρα, η διατύπωση της Διακήρυξης, αποτελεί μία νομική και ηθική επιταγή παρά έναν ρεαλιστικό αντικατοπτρισμό της πραγματικότητας: δέον να είμαστε όλες και όλοι ελεύθερες και ελεύθεροι, ίσες και ίσοι. Παρά τη σπουδαία παραδοχή της Διακήρυξης ότι τα δικαιώματα είναι έμφυτα, συνηγορούσης υπέρ της απαγόρευσης διακρίσεων, στην πραγματικότητα τα δικαιώματα έχουν κατακτηθεί και συνεχίζουν να κατακτώνται με ιστορικούς αγώνες.
Είναι επομένως τα ανθρώπινα δικαιώματα παναθρώπινα ή είναι πολιτισμικά σχετικά; Έχει υποστηριχθεί ότι τα ανθρώπινα δικαιώματα όπως αποτυπώνονται στη Διακήρυξη, είναι προϊόν της δυτικής ιστορίας και είναι δυτικής προέλευσης. Σύμφωνα με τους υποστηρικτές του πολιτισμικού σχετικισμού, οι κανόνες αυτοί δεν μπορούν να τυγχάνουν παγκόσμιας εφαρμογής, αλλά διαφέρουν από κουλτούρα σε κουλτούρα, και εξέχουσα θέση πρέπει να κατέχει η απονομή της Δικαιοσύνης σε τοπικό επίπεδο. Από την άλλη μεριά, θα μπορούσε να υποστηριχθεί ότι συμφωνείται πως υπάρχουν ορισμένες πανανθρώπινες αλήθειες οι οποίες εξασφαλίζουν ένα ελάχιστο επίπεδο προστασίας των υποκειμένων.
Επιπλέον, δαιδαλώδες ζήτημα σε θεωρητικό επίπεδο, αποτελεί το εάν τα δικαιώματα εξυπηρετούν κατ ουσίαν τη διαιώνιση της ιεραρχικής εξουσίας, λαμβάνοντας υπ’ όψιν το κρατικό μονοπώλιο στην επιβολή του νόμου. Εάν και μία τέτοια θέση, παραβλέπει τον καθοριστικό ρόλο των υποκειμένων των δικαιωμάτων στον καθορισμό του περιεχομένου των δικαιωμάτων, είναι γεγονός ότι κυρίαρχα καθεστώτα επικαλέστηκαν ως δικαιολογητική βάση την υπεράσπιση των ανθρωπίνων δικαιωμάτων, για να τελέσουν θηριωδίες, καταστρατηγώντας, ούτως, την ουσία του νόμου. Πρόσφατο παράδειγμα είναι η απόφαση του Λευκού Οίκου, το 2018, να αποσυρθούν οι Ηνωμένες Πολιτείες από το Συμβούλιο Ανθρωπίνων Δικαιωμάτων του ΟΗΕ, ψέγοντάς το για προκατάληψη σε βάρος του Ισραήλ και κρίνοντάς το ως όργανο που επωφελείται οικονομικά εκ των ανθρωπίνων δικαιωμάτων, ενώ την ίδια περίοδο η σκληρή πολιτική των ΗΠΑ για το προσφυγικό είχε προκαλέσει την παγκόσμια κατακραυγή.
Όμως, οι πιθανές δηλώσεις που συνοδεύουν την παραβίαση των ανθρωπίνων δικαιωμάτων δεν αρκούν για να πλήξουν το κύρος τους. Τούτο διότι πιθανή αδικαιολόγητη παρέμβαση στο εκάστοτε δικαίωμα υπόκειται σε συγκεκριμένους όρους και εξαρτάται από τη διάκρισή τους σε: απόλυτα δικαιώματα, δικαιώματα απαρέγκλιτα σε περίπτωση έκτακτης ανάγκης, δικαιώματα φύσεως jus cogens αλλά και δικαιώματα που υπόκεινται σε περιορισμούς. Στην τελευταία περίπτωση, το εάν είναι νόμιμος ή μη ο περιορισμός τους, κρίνεται in concreto και υπό τους εξής συγκεκριμένους όρους: οι επιτρεπόμενοι περιορισμοί θα πρέπει να προβλέπονται στο νόμο, να έχουν αντικειμενικό και απρόσωπο χαρακτήρα, να είναι αναγκαίοι για την επίτευξη ενός θεμιτού σκοπού σε μία δημοκρατική κοινωνία. Συγκεκριμένα, τα περιοριστικά μέσα θα πρέπει να είναι: α. αναγκαία, δηλαδή τα λιγότερο επαχθή σε σχέση με εναλλακτικά διαθέσιμα μέτρα για την επίτευξη του ως άνω σκοπού, β. κατάλληλα, δηλαδή ικανά να επιτύχουν το σκοπό και γ. εν στενή εννοία αναλογικά, δηλαδή η ένταση της προσβολής που προκαλούν στο δικαίωμα να μην είναι δυσανάλογη σε σχέση με την ωφέλεια που αναμένεται από την επίτευξη του επιδιωκόμενου σκοπού υπέρ του εννόμου αγαθού. Τέλος, θα πρέπει να μη θίγεται ο πυρήνας του θεμελιώδους δικαιώματος, δηλαδή να μην υποβάλλεται η άσκηση του θεμελιώδους δικαιώματος σε απόλυτη απαγόρευση.
Ένα ακόμη ζήτημα, το οποίο κρίνεται ως επίκαιρο είναι ότι, ενώ παραδοσιακά το κράτος είχε επικρατήσει να δεσμεύεται από το δίκαιο ανθρωπίνων δικαιωμάτων, η εμπλοκή των μη-κρατικών φορέων σε παραβιάσεις των ανθρωπίνων δικαιωμάτων πυροδοτεί την αναζήτηση ευθυνών σε βάρος των τελευταίων, υπό το πρίσμα των αρχών του “Business and Human Rights”. Έτσι, επικρατεί μία ανοδική τάση υποβολής προσφυγών εναντίον ιδιωτών, όπως στην περίπτωση των θιγέντων από τη Νότια Αφρική οι οποίοι στράφηκαν κατά τραπεζών και επιχειρήσεων, ενώπιον των αμερικανικού Ομοσπονδιακού Δικαστηρίου, υποστηρίζοντας ότι η συμμετοχή τους σε βιομηχανίες-κλειδιά κατά τη διάρκεια του apartheid, ενίσχυσε την προώθηση των καταχρήσεων σε βάρος του αφρικανικού πληθυσμού.
Η αμφισβήτηση της αυστηρής διχοτόμησης μεταξύ της ευθύνης δημοσίου και ιδιωτικού είναι ουσιώδης σήμερα για πολλούς λόγους, μεταξύ των οποίων ότι οι επιχειρήσεις διαδραματίζουν πρωτεύοντα ρόλο στη διαχείριση των προσωπικών δεδομένων στα οποία αποκτούν πρόσβαση μέσω του διαδικτύου και των τηλεπικοινωνιών εν γένει. Ειδικώς σε σχέση με την αλληλεπίδραση νέων τεχνολογιών και ανθρωπίνων δικαιωμάτων, έχουν ληφθεί σπουδαίες πρωτοβουλίες από την Ένωση Θεμελιωδών Δικαιωμάτων της Ευρωπαϊκής Ένωσης (FRA) και του Συμβουλίου της Ευρώπης (CoE), σχετικά με την Κοινωνία της Πληροφορίας, την Τεχνητή Νοημοσύνη (AI), τα “Big Data” και την παράλληλη προστασία των προσωπικών δεδομένων και της ιδιωτικότητας.
Επανεστιάζοντας στο πεδίο της κρατικής δράσης, ιδίως στο πλαίσιο της χρήσης νέων τεχνολογιών στο όνομα του δημοσίου συμφέροντος, θα μπορούσε να γίνει ανεπιφύλακτα δεκτό ότι ο σκoπός αγιάζει τα μέσα; Αντί συμπεράσματος, κρίνω σκόπιμο να παραθέσω τα λόγια του τέως Ειδικού Εισηγητή των Ηνωμένων Εθνών σε ζητήματα προστασίας και προώθησης των ανθρωπίνων δικαιωμάτων κατά την καταπολέμηση της τρομοκρατίας, Ben Emmerson, ως αφορμή για εν γένει προβληματισμό. Όπως ανέφερε: “ακόμη και στον πόλεμο κατά της τρομοκρατίας πρέπει να προστατεύεται το δικαίωμα στην ιδιωτικότητα” και “τα κράτη θα πρέπει να δεχθούν ότι τα διαδικτυακά προγράμματα μαζικής επιτήρησης παραβιάζουν το δικαίωμα στην διαδικτυακή ιδιωτικότητα καθ ’ολοκληρίαν” καταλήγοντας στην πρόταση υιοθέτησης ποικίλων δικλείδων ασφαλείας για την προστασία των υποκειμένων από την αυθαιρεσία.
#MakeEveryDayHumanRightsDay
Δήμητρα Παπαδάκη, Δικηγόρος, Νομική Ερευνήτρια, LLM International Human Rights Law, ΜΔΕ Ιδιωτικό Διεθνές και Συγκριτικό Δίκαιο
