Του δικτάτορα η μανά μήτε κλαίει μήτε γελάει, που λέει και ένα παραφρασμένο ρητό. Στην κηδεία του Μεταξά όμως, η Ελλάδα και έκλαψε και θρήνησε. Μια Ελλάδα που μέχρι τη δημοφιλή απάντηση του, δεν πολυσυμπάθησε ούτε και ταυτίστηκε με τα ιδεώδη του καθεστώτος της 4ης Αυγούστου. Ο Μεταξάς όσο και να το αρνούνται οι μεν, όσο και να το ξεχνάνε οι δε, υπήρξε μια ιδιαίτερα αινιγματική προσωπικότητα της νεότερης ιστορίας της Ελλάδος. Στον Μεταξά καταλογίζονται περισσότερα από ότι πραγματικά έκανε και από τους μεν και από τους δε, η κάθε πλευρά εξυπηρετώντας τα δικά της συμφέροντα. Αποτέλεσμα της κοινής πλεύσης του Βασιλιά Γεωργίου Β’ και του Μεταξά, το καθεστώς βασίστηκε στη γραμμή μιας ισορροπημένης πολιτικής οδού μεταξύ βενιζελικών και αντιβενιζελικών που είδη ο Μεταξάς υποστήριζε, μια δεκαετία πριν. Η σύσταση και το ύφος της 4ης Αυγούστου είχε ως αναφορά φασίζοντα στοιχεία, ιδιαίτερα δημοφιλή εκείνη την εποχή, βασισμένα, όσο το επέτρεπε ο Βασιλιάς, στο μοντέλο διακυβέρνησης του Μουσολίνι. Υπάρχουν όμως κάποιες βασικές διαφορές με τα υπόλοιπα φασιστικά καθεστώτα της εποχής. Η δικτατορία της 4ης Αυγούστου δεν ήταν ολοκληρωτικό καθεστώς. Δεν θεσπίζονταν από φυλετικές και ρατσιστικές διακρίσεις.
Ο αντικομουνισμός, το τρίπτυχο, Πατρίς – Θρησκεία – Οικογένεια, ο εθνικισμός και η συνέχιση στην ιστορία μέσα από το Γ ‘ελληνικό πολιτισμό (α’ αρχαίος, β’ βυζαντινός) ήταν οι βασικοί πυλώνες του αυταρχικού καθεστώτος της 4ης Αυγούστου. Ο Μεταξάς δεν κατόρθωσε ποτέ να δημιουργήσει ένα μονοκομματικό πολιτικό όργανο που θα του χάριζε τον απόλυτο έλεγχο της χώρας, ακριβώς επειδή ήταν ένας άνθρωπος με αυτογνωσία. Γνώριζε ότι ο βασιλιάς δεν επρόκειτο ποτέ να συναινέσει σε κάτι τέτοιο που θα τον υποβάθμιζε σε πολιτική μαριονέτα του δικτάτορα όπως ο Βιττόριο Εμανουέλλε Γ’ του Μουσολίνι αλλά και επειδή δεν ήταν ικανός να εμπνεύσει τα πλήθη και να συσπειρώσει τη κοινή γνώμη με αποτελεσματικότητα. Προάγγελος της 4ης Αυγούστου υπήρξε ο διορισμός του Μεταξά από το βασιλιά στο αξίωμα του υπουργού Στρατιωτικών και αντιπροέδρου της κυβέρνησης του Κ. Δεμερτζή στις 9 Μαρτίου 1936. Ο θάνατος του Δεμερτζή στις 13 Απρίλιου και ο διορισμός του Μεταξά σε πρόεδρο θα προκαλέσει το πρώτο κύμα αντίδρασης από τους εργαζομένους παραγωγικών και αγροτικών μονάδων σε Μακεδονία και Θεσσαλία, ιδίως σε περιοχές όπου τα σοσιαλιστικά σωματεία κατέχουν τα πρωτεία σε επιρροή. Αποκορύφωμα της αναταραχής, το συλλαλητήριο της 9ης Μαΐου στη Θεσσαλονίκη το οποίο και κατεστάλη βιαίως με εντολή του Μεταξά. Ο Βασιλιάς Γεώργιος Β’, ύστερα από την αποκατάστασή του, επέστρεψε στην Ελλάδα με κύριο μέλημα να συμφιλιώσει τις δυο αντιμαχόμενες παρατάξεις.
Σε συνδυασμό με την πολιτική αστάθεια του μεσοπολέμου, ο Γεώργιος φοβούμενος το σχηματισμό μιας αντιβασιλικής κυβέρνησης επέτρεψε στο Μεταξά να σχηματίσει κυβέρνηση και υστέρα το ιδιόμορφο καθεστώς της 4ης Αυγούστου. Θεωρώ λοιπόν ότι το πανήγυρι που ακολουθήσε, η διάλυση της Βουλής, η κατάργηση του Κοινοβουλευτισμού και η επιβολή της δικτατορίας ήταν αποτέλεσμα της αναποφασιστικότητας του Βασιλιά, ο οποίος, φοβούμενος ότι το μέγεθος της πόλωσης της Ελληνικής κοινωνίας και η αυξανόμενη επιρροή αντιβασιλικών στοιχείων θα τον έθετε εκτός εξουσίας ανά πάσα στιγμή. Ακόμη και σήμερα, το αν ο Γεώργιος χειραγωγούνταν από το Μεταξά ή vice versa παραμένει ένα άλυτο θέμα. Θεωρίες πολλές, αποδείξεις ακόμα πιο πολλές, η αλήθεια, μια. Στη χώρα μας δεν αγαπάμε τη μεσότητα των πραγμάτων, η πόλωση παραμένει αιωνία και πανίσχυρη. Αθηνά – Σπάρτη, Καντακουζηνοί – Παλαιολόγοι, Φαναριώτες – Οπλαρχηγοί, Βενιζελικοί – Βασιλόφρονες, Γαύροι – Βάζελοι, ΠΑΣΟΚ – ΝΔ κοκ. Και μετα απορούμε γιατί δεν μπορούμε να εντοπίσουμε την αλήθεια. Πιστεύω ότι δεν επρόκειτο περί χειραγώγησης του ενός από τον άλλο, αλλά μια ‘’κολεγιά’’, μια συνεργασία η οποία ικανοποιούσε τις ανάγκες και των δυο.
Αγαπημένο πεδίο μαχών μεταξύ των υποστηρικτών και των πολέμιων του Μεταξά και της 4ης Αυγούστου είναι η ίδρυση του ΙΚΑ και η θέσπιση του 8ωρου. Και στις δυο περιπτώσεις έχουμε κοινή συνιστώσα το γεγονός ότι το καθεστώς ΔΕΝ ήταν ο εμπνευστής, ήταν όμως ο εκτελεστής. Πιάσε τ’ αυγό και κούρευτο. Στην Ελλάδα, η καθιέρωση του 8ωρου έγινε με το νόμο 2269 το 1920, με τη νομοθετική κύρωση της Διεθνούς Σύμβασης Εργασίας. Αργότερα, με Προεδρικό Διάταγμα (ΠΔ) στις 27/6/1932, έγινε η επέκταση και η κωδικοποίηση όλων των διατάξεων που ίσχυαν γι’ αυτό μέχρι τότε στους διάφορους κλάδους. ο Νόμος 2269 αφορούσε μόνο τους εργάτες των βιομηχανιών διότι υπήρχε είδη η διεθνής σύμβαση υπογεγραμμένη στην Ουάσιγκτον. Αυτό που έκανε η κυβέρνηση Μεταξά με το βασιλικό διάταγμα 368/24/8/1936, ήταν να επεκτείνει την εφαρμογή του και στις υπόλοιπες κατηγορίες μισθωτών. Ο νόμος 2868 για τις Κοινωνικές Ασφαλίσεις ψηφίστηκε πρώτη φορά το 1922. Με βάση το νόμο αυτό έως το 1929 ιδρύθηκαν τα κλαδικά επαγγελματικά ασφαλιστικά ταμεία διάφορων κλάδων, όπως καπνεργατών, αρτεργατών κ.ά. Το 1932, η κυβέρνηση Βενιζέλου ψήφισε το νόμο 5733 «περί κοινωνικών ασφαλίσεων». Ο νόμος δεν εφαρμόστηκε, γιατί η κυβέρνηση έπεσε το Μάρτιο του 1933. Τελικώς, το καθεστώς της 4ης Αυγούστου προχώρησε σε εφαρμογή του 6298/34 ιδρύοντας το ΙΚΑ την 1/11/1937 και μέχρι τα τέλη του 1938 άρχισε να επεκτείνεται σε όλη τη χώρα. Έτι μια φορά, η αλήθεια βρίσκεται στη ΜΕΣΗ. Αν καταφέρουμε να βγάλουμε τα γυαλιά της πόλωσης και το φίμωτρο της ημιμάθειας ίσως μπορέσουμε να εξετάσουμε την ιστορία με μεγαλύτερη ακρίβεια χωρίς προκατάληψη.
Ο Μεταξάς υπήρξε ένας ιδιόμορφος αλλά σταθερός ηγέτης ο οποίος εξυπηρέτησε το σκοπό του, κρατώντας ενωμένα τα κομμάτια μιας χώρας διαλυμένης από τα συνεχή τραντάγματα των παιχνιδιών των Μεγάλων δυνάμεων. Δεν διέπονταν από φιλελεύθερες ιδέες, κυβέρνησε σαν δικτάτορας και το καθεστώς του εφάρμοσε βασανιστήρια στους αντιφρονούντες. Ο Μεταξάς πίστευε ότι η Ελλάδα χρειάζονταν σταθερότητα με όποιο κόστος. Παρατηρούσε σχολαστικά τις κινήσεις των Μεγάλων δυνάμεων και μιμήθηκε το μοντέλο διακυβέρνησης χωρών που, όπως και η Ελλάδα μαστίζονταν από πολιτική αστάθεια, οικονομικά προβλήματα και κοινωνικό διχασμό . Βασίστηκε, (δεν ταυτίστηκε) στο μοντέλο του ολοκληρωτισμού το οποίο ακολούθησε την αστάθεια και την απελπισία του Α’ Παγκοσμίου Πολέμου και έδωσε ιδιαίτερη βάση στο να μυήσει κυρίως τη νεολαία στην ιδεολογία του καθεστώτος. Μέσω της ΕΟΝ. Έχοντας το γνώθι σε αυτόν σε θέματα γεωπολιτικής και διπλωματίας, έδεσε την Ελλάδα στο άρμα των συμμάχων, γνωρίζοντας ότι η Βρετανία έλεγχε στις θάλασσες και ένας αποκλεισμός θα ήταν καταστροφικός για την είδη αργή Ελληνική οικονομία. Αυτό επιβεβαιώθηκε όταν ο Βρετανικός στόλος αργότερα απέκλεισε τις ακτογραμμές της κατεχόμενης Ελλάδας επιβαρύνοντας τον πληθυσμό σε θέματα σίτισης και ανεφοδιασμού.
Αρνήθηκε να συνεργαστεί με το Τρίτο Ράιχ για τη συνθηκολόγηση με τους Ιταλούς το 1941 αποφεύγοντας καταστροφικές διπλωματικές επιλογές και ακολούθησε μια άκρως ουδέτερη και στωική γραμμή προετοιμάζοντας ταυτόχρονα την Ελληνική κοινωνία, αναβάθμισε τις ένοπλες δυνάμεις από το υστέρημα της χώρας, προαισθανόμενος ότι στο τέλος ένας μελλοντικός πόλεμος είναι αναπόφευκτος
«Όταν ήρθε η 28η, δεν μπόρεσε να ιδεί ότι τότε μόνο, και όχι στις εορτές του Σταδίου, ολόκληρος ο λαός ήταν μαζί του, μαζί με την απάντηση που έδωσε στον Grazzi την αυγή. Δεν μπόρεσε να καταλάβει ότι η ημέρα εκείνη δεν επικύρωνε αλλά καταργούσε την 4η Αυγούστου» Γ. Σεφέρης
Γεώργιος Α. Ράπτης, Ιστορικός
